Verpakt in een enigszins gehavend rood doosje met een goudkleurig opschrift van PHILIPS, bevond zich iets van een omvang die ik niet had verwacht toen hij er eerder over sprak. Het doosje voelde verrassend zwaar aan toen ik het in handen nam, en bij het openen ervan werd ik overweldigd door het zicht op een metalen logo. Rond, met drie golven en vier sterren, twee aan de linkerbovenkant en twee aan de rechteronderkant. Het lag in een bruin geworden voering, die ooit ongetwijfeld wit is geweest.
Ik herkende het onmiddellijk als een deel van het iconische Philips-schildembleem uit 1938, ontworpen door Louis Kalff, 
dat decennialang op talloze Philips-producten te vinden was en vandaag de dag in een moderner jasje weer terug is. De golven symboliseren radiogolven en de sterren staan voor licht, zo heb ik me laten vertellen, en beide representeren de twee productrichtingen waar Philips groot mee is geworden: radio en verlichting. Op een rood stoffen band in de deksel van het doosje staat in gouden letters de tekst: Pamiątka Poświęcenia Nowe Fabryki Odbiorników Polskich Zakładów Philips S.A. Warszawa 19 Październik 1937 R
, vrij vertaald als: Herinnering aan de inwijding van de nieuwe ontvangerfabrieken van de Poolse Philips S.A.-fabriek. Warschau 19 oktober 1937
.
Het moet destijds ongetwijfeld een indrukwekkend gezicht zijn geweest: dat rode doosje met zijn witte voering en die gouden letters op de rode band, die het wit en rood van de Poolse vlag weerspiegelden. Met als stralend middelpunt dat glanzende Philips-logo...
Geschiedenis
Damn Eli,.. dit is het Philips logo van vóór 1938, zo realiseeerde ik me. Een onvervalst stukje Pools/Nederlandse historie!
Nu is Philips vandaag de dag in Polen geen vreemde meer. Maar van de geschiedenis van dit merk in Polen vóór de Tweede Wereldoorlog wist ik niet zo veel. Ja, dat er Philips-radio's werden gemaakt, dat dan weer wel. Maar zo wist ik bijvoorbeeld niet dat Philips al sinds 1921 banden heeft met Polen. Zo bleek toen ik er eens een Goegeltje aan besteedde. Zonder daarom dus volledig te willen zijn onderstaand een beknopt overzichtje van wat ik bij elkaar heb weten te sprokkelen:
In 1921 legde Anton Philips, medeoprichter en eigenaar van het concern, contact met het bedrijf van de gebroeders Borkowski, waarbij hij hen de rol van distributeur van zijn producten in Polen toewees. Het jaar daarop begon de productie van Philips-lampen in een fabriek die in Warschau was gekocht.
Vanaf 1923 werden tussen de straten Karolkowa, Grzybowska en Przyokopowa in Warschau ook nieuwe fabrieksgebouwen opgetrokken. In samenwerking met de gebroeders Borkowski lanceerde Philips vervolgens een handelsonderneming met een uitgebreid verkoopnetwerk. In 1927 begon het bedrijf met de productie van radiobuizen, nadat het in 1928 was omgedoopt tot Polskie Zakłady Philips SA. Kort daarna begon men met de verkoop van röntgenapparatuur, en het succes van deze onderneming leidde tot de oprichting van Polski Roentgen Mueller GmbH. Rond die tijd had Philips ongeveer 1.000 medewerkers in dienst. In 1934 begon men met de productie van radio-ontvangers in de Poolse Philips SA-fabriek in Warschau, die in 1937 werd uitgebreid. Dit was noodzakelijk omdat Philips, net als in andere landen, beschuldigd werd van monopolistische praktijken, en daarom een groot deel van zijn productie onder een andere naam liet plaatsvinden via dochterondernemingen zoals Kosmos Radios (1935) en Korona Radio (1938). Volgens internetbronnen was ook het goedkoper kunnen produceren van alternatieven die meer binnen het bereik van de bevolking vielen een reden. Een gevalletje marktdifferentiatie dus. Zo waren Kosmos ontvangers elektrisch grotendeels identiek aan Philips-ontvangers. Maar verschilden deze vaak door het gebruik van goedkopere radiobuizen, zoals die van de fabrikant Valvo, die overigens ook door Philips was overgenomen. 
Een goedkopere verpakking en afwerking, zoals een eenvoudigere behuizing, droeg tevens bij aan een lagere prijs. Het onderhoud van deze Kosmos en Korona ontvangers werd vanaf 1937 verzorgd door Centralna Stacje Obslugi Radia (STOBRA). Vrij vertaald als Centraal Radio Service Station en feitelijk niets meer dan een 'papieren bedrijf' dat speciaal door philips voor dit doel was opgericht. Een praktijk die wij in Nederland ook kennen in de vorm van de Philips-klonen Erres en Aristona. Dit waren doorgaans Philips-ontwerpen die door zelfstandige producenten zoals Van der Heem in opdracht van Philips werden gebouwd, en waarvan sommigen later zelfs door Philips werden overgenomen, maar onder een andere naam werden verkocht. En veelal gunstiger waren geprijsd.
Vanaf december 1936 publiceerde Polskie Zaklady Philips SA ook haar eigen maandblad met de naam Wiadomosci Philipsa - Radio Department (Philips Nieuws), gericht op radiowederverkopers en hoofdzakelijk advies- en reclamemateriaal bevattend dat bedoeld was om de verkoop van Philips producten te bevorderen. Niet veel later, in 1937, werd een ander tijdschrift gelanceerd: Ku radosci zycia (Tot vreugde van het leven). Het succes van Philips was niet alleen te danken aan de productie en verkoop op zichzelf. Het Warszawskie Towarzystwo Acceptacyjne overtuigde twijfelende kopers van Philips-apparatuur met financiële diensten zoals leningen en afbetalingsregelingen. Dit gebeurde meestal na demonstraties van nieuwe (Philips) technologieën. Zo ontwikkelde Philips in Nederland tussen 1937 en 1938 een aantal wagens waarmee televisieprogramma's konden worden opgenomen en uitgezonden. En waarmee niet alleen in Nederland maar ook in de rest van Europa werd rondgetoerd. En het verhaal gaat dat tijdens de Duitse inval in september 1939 in Warschau een reportagewagen, behorende tot een dergelijke caravaan, is vernietigd. Gelukkig kon het personeel nog net op tijd terugkeren naar Nederland.
Donkere dagen
Over de manier waarop fabrikant Philips tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft gehandeld, is achteraf hier en daar wat discussie ontstaan. Had de Philips-familie destijds de spreekwoordelijke stekker eruit moeten trekken? Zo vragen mensen zich af, zo lees ik. Zeker toen de top van het concern, Frans Otten en Anton Philips, met het familiekapitaal eerst naar Engeland en later naar de VS uitweek.
Zoals altijd in donkere dagen wordt achteraf te vaak verondersteld dat zij die op dat moment midden in de geschiedenis stonden, hadden 'kunnen' weten, nee zelfs hadden 'moeten', weten dat het fout zou gaan. Terwijl dit natuurlijk op dergelijke momenten helemaal niet zo zeker is. Ook toen niet in 1937. 
Aan de ene kant hebben fabrieken van Philips tijdens de Tweede Wereldoorlog in verschillende landen noodgedwongen voor de Duitse oorlogsmachine geproduceerd. Zo is in het concentratiekamp Vught door het zogenaamde Philips-Kommando nogal wat productiewerk verricht. En ook zijn bij bombardementen door geallieerden op Philips-fabrieken vele slachtoffers gevallen.
Aan de andere kant zijn in verschillende door de nazi's bezette landen duizenden Joodse Philips-medewerkers door het Philips-management van de gaskamers gered. Zo was in datzelfde kamp Vught een speciale barak waar joodse werknemers heel lang beschermd hebben kunnen werken. En die dankzij de dagelijkse 'Phili-prak' goed gevoed waren. Toen zij uiteindelijk toch werden gedeporteerd, bleken deze Philips-Joden een aanzienlijk grotere overlevingskans te hebben dan lotgenoten... En dat is dan toch mooi meegenomen als het jezelf betreft!
De Philips-fabrieken in Polen stonden tijdens de Tweede Wereld Oorlog onder bevel van de Duitse marine, alwaar ze zend- en ontvangstapparatuur voor onderzeeërs en tanks produceerden. En dit terwijl een groot deel van de 2.500 werknemers van Philips, gesteund door het Nederlandse management van het bedrijf, heimelijk actief was in het verzet. Werknemers van Wysocki-Philips namen vanaf 1 augustus 1944 zelfs deel aan de gevechten tijdens de opstand van Warschau (Powstanie Warszawskie). Die uiteindelijk door de Duitsers bloedig werd neergeslagen en waarbij ook een groot deel van de Philips-fabrieksgebouwen werd vernietigd.
Nostalgie
Na wat speurwerk in gedigitaliseerde krantenberichten, zowel door mijzelf als door mijn Poolse zwager, ben ik tot de conclusie gekomen dat het gedenklogo van mijn zwager is uitgegeven ter gelegenheid van de voltooiing in 1937 van een fabrieksgebouw met twee verdiepingen hoog op Karolkowa 36/42, op de hoek van Grzybowska en Przyokopowa in Warschau. Dit gebouw fungeerde als het sluitstuk van een fabrieksterrein dat grensde aan de tramcentrale. Aanvankelijk bestond dit terrein uit twee fabriekshallen die gebouwd en verbouwd waren tussen 1929 en 1930.
Van het Philips gebouw op Karolkowa 36-44 is een deel overeind gebleven dat, nadat in 1947 de fabrieken administratief waren genationaliseerd, in 1949 in een 10 verdiepingen hoog kantoor- en productiegebouw van het staatsbedrijf Zakłady Wytwórcze Lamp Elektrycznych werd opgenomen. Na de val van de Muur werd het terrein in 2006 gekocht door een investeerder, en in 2009 werd een groot deel ervan gesloopt voor herontwikkeling, inclusief het gedeelte dat tijdens de communistische hoogtijdagen bekend stond als de Rosa Luxemburg Polam Fabriek. De gevel van de kleinere hallen is gereconstrueerd en dient nu als decoratie van het Karolkowa Business Park, waar zich op de begane grond veel kleine winkeltjes en restaurants bevinden.
Bedankt zwager voor dit geweldige cadeau!